Fort Sabina

Wie voor het eerst op Fort Sabina komt, wordt direct getroffen door de zeldzame kwaliteit van deze ongerepte plek. Dit bijzondere beeld wordt in hoge mate bepaald door de nog oorspronkelijke bebouwing, de omvang van het geheel, het overvloedige groen en de ruimte van het omliggende landschap, waaronder de indrukwekkende ligging aan het ‘open water’. Deze ligging aan het open water ervaar je nu nog niet, maar daar komt mede dankzij Waterpoort snel verandering in.

Fort Sabina ligt zo’n drie kilometer ten zuidwesten van de historische vesting Willemstad en maakt deel uit van de Stelling van Willemstad (oorspronkelijk Stelling van het Volkerak en Hollandsch Diep), een kring van forten rond de oude vesting. Uniek aan deze stelling is de ligging rond het grote, open water van Volkerak en Hollandsch Diep waarbij alle forten nadrukkelijk en zichtbaar verbonden zijn. Daarbij is de stelling zo compact dat zij zich vanaf Fort Sabina in één keer laat overzien.

Fort Sabina en de Stelling van Willemstad zijn een parel binnen de Zuiderwaterlinie. Deze linie vormde de scheidslijn tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden en loopt nog altijd als een historisch kralensnoer dwars door Brabant. Het is de oudste, langste en meest benutte waterlinie van Nederland.

Fort Sabina werd gebouwd door Napoleon (1811) en verder uitgebreid onder koning Willem III (1880 – 1883). Het fort is van het zgn. type Tour Modèle en hiervan bestaan er in Nederland slechts drie. Fort Sabina is daarvan het grootste. Ook maakt het deel uit van een ‘keten’ van hoogwaardige natuurgebieden. Staatsbosbeheer is eigenaar van het fort en heeft het in erfpacht gegeven aan de gemeente Moerdijk. Beheer en exploitatie zijn sinds 2012 in handen van de (particuliere) stichting Fort Sabina.

Fort Sabina, de omliggende forten en de vesting vormen de basis voor de ontwikkeling van een omvangrijk recreatielandschap met een onderscheidend karakter: de Stelling van Willemstad. Hiervoor is vanuit Waterpoort door Marco Vermeulen een visie en kansenkaart gemaakt (2014) die inmiddels breed wordt gedragen. Kern van de visie zijn de verbonden forten rond de oude vesting met daarbij het voor de streek kenmerkende ‘stoere’ landschap. In dit landschap is ook de strijd met de elementen voelbaar. Het biedt een uitdagend decor voor ‘active leisure’.

Waterpoort heeft bij de ontwikkeling van de Stelling van Willemstad en Fort Sabina gezorgd voor verbinding en versnelling. De samenwerkende partijen in Waterpoort zorgen ervoor dat diverse doelen (water, natuur, erfgoed, vrijetijdseconomie en energie) op een integrale en gebiedsgerichte manier worden gerealiseerd. Waterpoort combineert top-down en bottom-up tot een middle-up-down aanpak, waarbij beleids- en gebiedsurgenties worden verbonden.

Nadat Fort Sabina door de gemeente Moerdijk in erfpacht is genomen van Staatsbosbeheer, is een begin gemaakt met de werkzaamheden aan het fort. In 2006 zijn het poortgebouw en de Tour Modèle gerestaureerd. De afgelopen jaren is ingezet op het verbeteren van de veiligheid op de locatie en het verbeteren van de toegankelijkheid. In de periode van 2008 en 2011 zijn enkele studies gedaan naar de bouwkundige staat van het fort en naar mogelijkheden en maatregelen voor herbestemming en ontstond het voornemen om het fort te restaureren. In de achterliggende tijd hebben gemeente en fortbeheerder met slim combineren van opgaven, bescheiden middelen en veel inzet de meest urgente werkzaamheden opgepakt en het fort meer en meer ontsloten. In 4 jaar tijd is het aantal bezoekers gegroeid van 0 naar zo’n 12.000 in 2016.

In het voorjaar van 2015 heeft de provincie Noord-Brabant via de Erfgoedfabriek en Waterpoort een pré-verkenning uitgevoerd voor Fort Sabina. De pré-verkenning ‘Stelling nemen voor Sabina’ laat de betekenis van het complex voor Brabant zien. Verder zijn de opgave en de uitgangspunten vastgesteld om eventueel in de herontwikkeling en restauratie van het monument te investeren.

Op 19 november 2015 hebben provincie, gemeente en Stichting Fort Sabina.nl een intentieovereenkomst getekend voor een gezamenlijke verkenning naar het duurzaam beheer en instandhouding van Fort Sabina.

Vervolgens is in zeer korte tijd en onder hoge druk door vier vertegenwoordigers van respectievelijk de Stichting Fort Sabina.nl, de gemeente Moerdijk, de Erfgoedfabriek en Waterpoort onder begeleiding van Marco Vermeulen heel hard gewerkt aan een ruimtelijk ontwikkelconcept voor een duurzame herontwikkeling voor Fort Sabina uitgaande van de bijzonder kwaliteiten. Voor het plan zijn de investeringskosten en kosten voor beheer en onderhoud uitgewerkt en is een organisatiestructuur voor de exploitatie van het fort opgesteld. De verkenning heeft ook de opgave en mogelijke rol van betrokken partijen bij de ontwikkeling van het fort in beeld gebracht.

Op basis van het ruimtelijk ontwikkelconcept hebben de provincie Noord-Brabant, gemeente Moerdijk en stichting Fort Sabina begin november 2016 gezamenlijk besloten de komende jaren in de renovatie en duurzame ontwikkeling van Fort Sabina in Heijningen te gaan investeren. Gedeputeerde Staten hebben daarvoor een subsidie van 1,5 miljoen euro beschikbaar geteld. Gemeente Moerdijk (erfpachter van Fort Sabina) reserveert de komende 10 jaar in totaal 0,8 miljoen euro voor beheer, onderhoud en begeleiding van de herontwikkeling. Stichting Fort Sabina heeft de afgelopen jaren de exploitatie van het fort opgepakt en gaat deze versterken en verbreden. De komende 10 jaar investeert de stichting 1,7 miljoen euro in het fort door onderdelen van het ontwikkelplan uit te voeren en daarin de relatie te leggen met de Zuiderwaterlinie, de Stelling van Willemstad, Waterpoort en de vesting Willemstad. De eigenaar van het fort, Staatsbosbeheer, verlengt de erfpacht aan gemeente voor 30 jaar en verhoogt de canon in principe niet. Op deze manier draagt ook deze organisatie in financiële zin bij aan de duurzame ontwikkeling van het fort.

De investering in de duurzame ontwikkeling van fort Sabina dient twee doelen:

1. Gebiedsontwikkeling Stelling van Willemstad:

De herontwikkeling van Fort Sabina fungeert als vliegwiel voor de gebiedsontwikkeling van de Stelling van Willemstad binnen het programma van de Zuiderwaterlinie.

De herontwikkeling sluit aan bij de samenwerking in Waterpoort waarin publieke en private partijen samen aan de slag gaan met de ontwikkeling van het gebied. Centraal staat het ontwikkelingsperspectief van een regio die het gezicht weer naar het water heeft gericht. De ontwikkeling van de regio wordt gevoed en gestuurd vanaf en met het water.

2. Duurzame instandhouding Fort Sabina:

Duurzaam beheer en instandhouding door een duurzame ontwikkeling en exploitatie van Fort Sabina met een passende invulling van activiteiten uitgaande van de erfgoedwaarden. Belangrijke opgave bij de herontwikkeling van Fort Sabina is het behoud van de essenties van het fort.

1. Behoud, herstel en verbeteren van de gebruiksmogelijkheden van Fort Sabina;
2. Tonen van de verhaallijn ‘Bevochten Brabant’ en positioneren van het fort binnen de Stelling van Willemstad;
3. Behoud van de cultuurhistorische waarden van de gebouwde en de groene omgeving op het fort;
4. Verbeteren toegankelijkheid en bereikbaarheid van het fort;
5. Maatregelen tbv verduurzaming van het beheer en exploitatie.